Ο Βασίλης Ξανθόπουλος ήταν καθηγητής και Πρόεδρος του Τμήματος Φυσικής στο Πανεπιστήμιο Κρήτης και ιδρυτικό μέλος της Ομάδας Αστροφυσικής του Ιδρύματος Τεχνολογίας και Έρευνας, όταν έφυγε από κοντά μας πριν από 30 σχεδόν χρόνια.
Γεννημένος στις 8 Απριλίου 1951, την ημέρα που αυτή η ιστοσελίδα «ανοίγει» επίσημα προς το κοινό, ο Βασίλης θα συμπλήρωνε - αν ζούσαμε σε έναν κόσμο χωρίς βία - 70 περιστροφές στο ταξίδι του γύρω από τον Ήλιο. Και θα συνέχιζε ακόμη το ταξίδι, που ξεκίνησε από τη Δράμα, και σταμάτησε πρόωρα και τραγικά μετά από μόλις 8 χρόνια παρουσίας στο νεοϊδρυθέν οικοσύστημα του Πανεπιστημίου Κρήτης και του ΙΤΕ.
Κι όμως, τα 8 αυτά χρόνια ήταν τόσο έντονα δημιουργικά, ώστε ήταν αρκετά για να αφήσουν μια ανεξίτηλη σφραγίδα - στην Αστροφυσική στην Κρήτη, στο Πανεπιστήμιο, στην Επιστήμη. Ο Βασίλης συνεισέφερε στην ακαδημαϊκή κοινότητα με πρωτοποριακή έρευνα, διορατικές διοικητικές πρωτοβουλίες, και ποιοτικό διδακτικό ζήλο. Με το βιβλίο του για το ευρύ κοινό «Περί Αστέρων και Συμπάντων» μετέφερε με απλότητα και ακρίβεια την αστροφυσική που ίδιος αγάπησε σε όλους τους Έλληνες αναγνώστες που προβληματιζόταν για τους νόμους που καθορίζουν το δρώμενα στον νυχτερινό ουρανό.
Μεγαλώνοντας στη Δράμα [1951 - 1969]
Ο Βασίλης Ξανθόπουλος γεννιέται και μεγαλώνει στη Δράμα, μαζί με την μεγαλύτερη αδελφή του Ευγενία. Αποφοιτά από το 1ο Δημοτικό Σχολείο Δράμας το 1963 και από το Γυμνάσιο Αρρένων το 1969. Στο σχολείο ξεχωρίζει. Οι δάσκαλοι και οι συμμαθητές αναγνωρίζουν στο πρόσωπό του ένα σπάνιο ταλέντο. Ο συνάδελφος και φίλος του Γέωργιος Μπόζης ανακαλεί πως ένας καθηγητής του Βασίλη στο γυμνάσιο, Μαθηματικός, του είχε εξομολογηθεί: ''Δεν έχουν όλοι οι δάσκαλοι, σε όλη τους την καριέρα, το προνόμιο να έχουν συναντήσει ένα μαθητή σαν τον Ξανθόπουλο!». Ο φίλος του Ι. Αντωνιάδης διηγείται: «Σύντομα έμαθα, όχι φυσικά από το Βασίλη, ότι στο Δημοτικό δεν ήταν μαθητής του σχολείου, αλλά ο δάσκαλος τον είχε ως βοηθό του! Ως μαθητής του Λυκείου, τα απογεύματα δίδασκε στα φροντιστήρια του Στόκα, στη Δράμα, στους πρωινούς συμμαθητές του.» Στην τελευταία τάξη του Γυμνασίου, σημαιοφόρος. Απολυτήριο Γυμνασίου με το απόλυτο 20. Σε πανελληνιο επίπεδο, κατακτά την πρώτη θέση στο διαγωνισμό της Ελληνικής Μαθηματικής Εταιρίας. Στις εισαγωγικές εξετάσεις για το Πανεπιστήμιο περνά πρώτος στο Τμήμα Μαθηματικών του ΑΠΘ - με την καλύτερη επίδοση από όλους τους υποψηφίους όλων των σχολών.''
Όμως ο Βασίλης δεν είναι μόνον ο πρώτος των πρώτων. Είναι ένα παιδί που χάρη στη απλότητα και τη σεμνότητά του είναι έντονα αγαπητός σε όλους. Δείτε το κείμενο που δημοσιεύτηκε στην «ΗΧΩ» της Δράμας, φύλλο της 10 Μαϊου 1997.
Φωτογραφικό υλικό
Τα φοιτητικά χρόνια στη Θεσσαλονίκη [1969 - 1973]
Το 1969 ξεκινούν οι σπουδές στα Μαθηματικά στο ΑΠΘ. Χάρη στην κορυφαία επίδοσή του στις εισαγωγικές εξετάσεις, ο Βασίλης λαμβάνει υποτροφία από το ΙΚΥ, την οποία διατηρεί σε όλη τη διάρκεια των πανεπιστημιακών σπουδών του. Ο συμφοιτητής του Γιάννης Αντωνιάδης θυμάται: "Μόλις είχαν αρχίσει τα μαθήματα, παρακολουθούμε, στο μεγάλο αμφιθέατρο της Σχολής, το μάθημα της Παραστατικής Γεωμετρίας. Ο διδάσκων δυσκολεύεται στην παρουσίαση της απόδειξης. Τότε ο Βασίλης σηκώνει το χέρι του και κατεβαίνει στον πίνακα και αποδεικνύει την πρόταση μέσα σε λίγα λεπτά. Το τι ακολούθησε δεν περιγράφεται. Επί πέντε λεπτά, ένα συνεχόμενο χειροκρότημα! Όλοι οι φοιτητές ρωτούσαν ποιος είναι αυτός ο φοιτητής." Ο καθηγητής του Σωτήρης Περσίδης αφηγείται: ''Στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης είχα συνολικά περί τις 20.000 φοιτητές, γιατί μερικές χρονιές είχα τέσσερα τμήματα σε κάθε εξάμηνο (τρία μαθήματα Αστρονομίας, Αστροφυσικής και Ηλεκτρονικών Υπολογιστών από 250 φοιτητές σε καθένα. Ο Βασίλης Ξανθόπουλος ήταν ο καλύτερος φοιτητής που είχα ποτέ. Ήταν ο μόνος που πήρε 10 σχεδόν σε όλες τις εξετάσεις. Αυτή την πρωτιά την είχε από την φυσική του διανοητική ικανότητα και κλίση στην επίλυση προβλημάτων.''
Κάνει καινούριους, στενούς φίλους, γνώρίζει μαζί τους τη Θεσσαλονίκη, ταξιδεύει μαζί τους στην Ελλάδα και στο εξωτερικό.
Παίρνει το Πτυχίο του από το Τμήμα Μαθηματικών σε τέσσερα χρόνια με βαθμό 9.84 και βγαίνει από το Τμήμα όπως μπήκε, πρώτος των πρώτων, διαβάζοντας τον όρκο των αποφοίτων της Φυσικομαθηματικής Σχολής.
Μια μικρή διακοπή στο στρατό [1973 - 1974]
Από τον Αύγουστο του 1973 μέχρι το Νοέμβριο του 1974 ο Βασίλης Ξανθόπουλος υπηρετεί τη θητεία του στον Ελληνικό Στρατό. Η περίοδος - στο τέλος της δικτατορίας και την αρχή της μεταπολίτευσης - είναι μεταβατική για την Ελλάδα, και σίγουρα όχι η καλύτερη για να υπηρετεί κάποιος.
Ο φίλος του Γιάννης Αντωνιάδης θυμάται: ''Μετά το πέρας των προπτυχιακών μας σπουδών, ο Βασίλης υπηρετεί τη στρατιωτική του θητεία στο Νευροκόπι και εγώ, από τον Απρίλιο του 1974, στο αντίσκηνο στις Καστανιές του Έβρου. Δεν δικαιούμαι άδειας και, με την επιστράτευση, η ψυχολογική μου κατάσταση είναι χάλια. Ο Βασίλης τα καταφέρνει, παίρνει διήμερη και, ενώ θα μπορούσε να ξεκουραστεί στο σπίτι του και να δει τη μητέρα και την αδελφή του, επισκέπτεται εμένα για συμπαράσταση. Αυτός ήταν ο Βασίλης! Δεν νομίζω ότι χρειάζεται να προσθέσω περισσότερα. Πρώτα απ’ όλα ΑΝΘΡΩΠΟΣ.''
Κατά τη διάρκεια της στρατιωτικής του θητείας, τον Δεκέμβριο του 1973, δίνει τις εξετάσεις G.R.E. (Graduate Record Examination), απαραίτητες τότε για να γίνει κάποιος δεκτός για μεταπτυχιακές σπουδές στις ΗΠΑ, και κατατάσσεται στο 1% των συμμετεχόντων με τις καλύτερες επιδόσεις. Ο καθηγητής του Σωτήρης Περσίδης τον συνιστά ένθερμα στο Πανεπιστήμιο του Σικάγο από όπου έχει αποφοιτήσει και ο ίδιος, και ο Βασίλης γίνεται δεκτός ως μεταπτυχιακός φοιτητής στο Τμήμα Φυσικής.
Η ζωή στην Αμερική [1974 - 1979]
Τον Δεκέμβριο του 1974 φτάνει στο Σικάγο. Στο Πανεπιστήμιο συναντά μια ατμόσφαιρα παράδοσης άριστων Ελλήνων φοιτητών, πολλοί από τους οποίους έχουν ήδη συνεχίσει με ακαδημαϊκή καριέρα στην Ελλάδα ή στο εξωτερικό. Μια δεκαετία σχεδόν πριν το Βασίλη στο Πανεπιστήμιο του Σικάγου έχουν αποκτήσει το διδακτορικό τους στη Φυσική ο Σωτήρης Περσίδης (Ομότιμος Καθηγητής στο Τμήμα Φυσικής του Παν. Θεσσαλονίκης) αλλά και ο Ελευθέριος Οικονόμου (Ομότιμος Καθηγητής στο Τμήμα Φυσικής του Παν. Κρήτης, ο άνθρωπος που θα έπειθε τον Βασίλη, μερικά χρόνια αργότερα, να έλθει ως μέλος ΔΕΠ στο νεοσύστατο Τμήμα Φυσικής στην Κρήτη). Μαζί με τον Βασίλη, από το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης έχουν γίνει δεκτοί ο Δημοσθένης Καζάνας (τώρα Ερευνητής στο κέντρο Goddard Space Flight Center της NASA, συγκάτοικος του Βασίλη για 3 χρόνια) και ο Κανάρης Τσίγκανος (Ομότιμος Καθηγητής στο Τμήμα Φυσικής του Παν. Αθηνών). Στην ίδια σειρά φοιτητών είναι και ο Κώστας Σούκουλης, απόφοιτος του Τμήματος Φυσικής του ΕΚΠΑ και νυν Ομότιμος Καθηγητής στο Iowa State University (ΗΠΑ). Με τους παραπάνω αλλά και άλλους φοιτητές στο Σικάγο ο Βασίλης Ξανθόπουλος αναπτύσσει στενές φιλικές σχέσεις.
Τον Ιούνιο του 1975 δίνει τις εξετάσεις που θα του επιτρέψουν να συνεχίσει για το διδακτορικό (candidacy exams) και παράλληλα αποκτά τυπικά το Master του το 1976. Οι εξετάσεις αυτές είναι ιδιαίτερα απαιτητικές παντού στην Αμερική - για αυτές του Τμήματος Φυσικής στο Σικάγο ιδιαίτερα, κυκλοφορεί εκείνα τα χρόνια η φήμη ότι είναι από τις πλέον δύσκολες μεταξύ όλων των πανεπιστημίων των ΗΠΑ. O Ελευθέριος Οικονόμου θυμάται: "Την εποχή εκείνη, το γραπτό μέρος διαρκούσε 2-3 μερες και περιελάμβανε όλη τη φυσική, ανακατεμένη κλασική και κβαντική, σε επίπεδο προχωρημένων προπτυχιακών σπουδών. Επί πλέον σου έδιναν 3-4 papers από τα οποία έπρεπε να διαλέξεις ένα για να το παρουσιάσεις προφορικά στην Εξεταστική Επιτροπή.” Ο Βασίλης επιλέγει το paper "Point Charge in the Vicinity of a Schwarzschild Black Hole” των Cohen & Wald και ετοιμάζει την παρουσίασή του. Παρά το ότι ο ίδιος προέρχεται από Τμήμα Μαθηματικών, και οι εξετάσεις αφορούν το σύνολο της Κλασικής και Σύγχρονης Φυσικής, ο Βασίλης ανταπεξέρχεται αμέσως με επιτυχία. Ορίζεται τετραμελής επιβλέπουσα επιτροπή για το διδακτορικό του και ο Βασίλης ξεκινά την έρευνα για το διδακτορικό του υπό την επίβλεψη του Robert Geroch, με θέμα τις ακριβείς λύσεις των εξισώσεων της Γενικής Θεωρίας του Einstein στο κενό αλλά και της λεγόμενης ασυμπτωτικής απλότητας («Asymptotic simplicity” μια έννοια που ο ίδιος εισήγαγε). Παράλληλα ξεκινά μια επιστημονική συνεργασία με το διάσημο καθηγητή του Σικάγου Subrahmanian Chandrashekhar, ο οποίος θα λάβει το βραβείο Νόμπελ Φυσικής το 1983. Ο Βασίλης θα συνεχίσει ως το τέλος της ζωής του τη στενή του συνεργασία του με τον Chandra, όπως ήταν γνωστός ο διάσημος Ινδός αστροφυσικός, η οποία θα αναπτυχθεί σε στενή προσωπική φιλία ζωής. Μετά τον πρόωρο θάνατο του Βασίλη, ο Chandra θα γράψει: «Η σχέση μου με τον Βασίλη υπήρξε η πιο στενή στα εξήντα μου χρόνια στην επιστήμη.»
Οι σπουδές στο Σικάγο είναι σοβαρή υπόθεση, αλλά ο Βασίλης διαπρέπει σ’ αυτές χωρίς να χάνει το χιούμορ του. Tον Δεκέμβριο του 1977, μαζί με τον συμφοιτητή του Gary Horowitz, και την “συνενοχή” του υπεύθυνου δημοσίων σχέσεων του Πανεπιστημίου Floyd Bennett, συντάσσουν ένα κείμενο που εξηγεί με βάση την Ειδική και την Γενική Θεωρία της Σχετικότητας τις δραστηριότητες του… Άη Βασίλη! Ο Άγιος Βασίλης τρέχει με ταχύτητα κοντά σ’ αυτήν του φωτός, κι έτσι προλαβαίνει να επισκέπτεται όλα τα σπίτια σε μια νύχτα, και δεν γερνά ποτέ. Όσο για τις ενεργειακές του ανάγκες, αυτές καλύπτονται από μια περιστρεφόμενη μαύρη τρύπα στον Βόρειο Πόλο… Οι εφημερίδες της εποχής, στην Αμερική και την Ελλάδα, αναπαράγουν μαζικά το άρθρο με ενθουσιασμό. Το άρθρο θα συνεχίσει να αναπαράγεται περιοδικά και τα επόμενα χρόνια - ο Gary Horowitz θα στείλει στο Βασίλη μια επιστολή με αναδημοσίευση του άθρου το Δεκέμβριο του 1987.
Στις 30 Μαΐου 1978 παρουσιάζει το διδακτορικό του με θέμα "Methods for generating, solutions of the Einstein Equations" και λαμβάνει το τίτλο του Doctor of Philosophy. Θα συνεχίσει την ακαδημαϊκή του καριέρα στο Montana State University το 1978, ως επισκέπτης επίκουρος καθηγητής (αντίστοιχο του σημερινού μεταδιδακτορικού υπότροφου με διδακτικά καθήκοντα), όπου και θα αναγνωριστεί ως εμπνευσμένος δάσκαλος από τους φοιτητές. Τον Ιούλιο του 1979, και με τις διαδικασίες επιστροφής του στην Ελλάδα ήδη σε εξέλιξη, το Πανεπιστήμιο του Syracuse του κάνει πρόταση για θέση μεταδιδακτορικού ερευνητή, με διάρκεια δύο χρόνων. Ο Βασίλης τους ενημερώνει πως αν δεχθεί, είναι πιθανόν να διακόψει πρόωρα το συμβόλαιό του για να γυρίσει στην πατρίδα. Εκείνοι τον διαβεβαιώνουν ότι τον θέλουν έστω και για λίγο, ότι θα καταλάβουν αν αποφασίσει να φύγει. Ο Βασίλης θα περάσει έξι μήνες στο Syracuse, από τον Ιούλιο του 1979 μέχρι το Δεκέμβριο του 1979. Ακόμη και μετά την επιστροφή του στην Ελλάδα, θα διατηρήσει τους δεσμούς του με την διεθνή επιστημονική κοινότητα, και θα επισκέπτεται συχνά ερευνητικά ιδρύματα της Αμερικής.
Φωτογραφικό υλικό
Η επιστροφή στην Ελλάδα [1979 - 1990]
''Ο Βασίλης έλεγε: Η Ελλάδα μας χρειάζεται, εγώ θα γυρίσω πίσω'' θυμάται ο Γ. Παπαθεοδώρου, που ήταν ερευνητής στο Argonne National Lab του Σικάγου την εποχή που ο Ξανθόπουλος ήταν φοιτητής. Tο Δεκέμβριο του 1979, σχεδόν 6 χρόνια μετά την αναχώρηση για τις ΗΠΑ, ο Βασίλης επιστρέφει στο Τμήμα Φυσικής του Αριστοτέλειου Πανεπιστήμιου Θεσσαλονίκης ως επιμελητής. Μοιράζεται το γραφείο του, στο ισόγειο του Αστεροσκοπείου, με τον Σταύρο Αυγολούπη, ο οποίος ολοκλήρωνε εκείνη την περίοδο το διδακτορικό του. Οι δυο τους αναπτύσσουν στενή φιλία.
Όντας στη Θεσσαλονίκη ο Βασίλης θα συνεχίσει τα επιστημονικά ταξίδια στο εξωτερικό, στο Harvard Smithsonian Center for Astrophysics (ΗΠΑ) το 1980 και στο Max Planck Institute of Astrophysics (Γερμανία) το 1981. To 1982 καταθέτει την πραγματεία της υφηγεσίας του με τίτλο "Τοπικές Σφαιρικές και Σαμπρελοειδείς Μελανές Οπές".
Η παραμονή στη Θεσσαλονίκη όμως δεν θα διαρκέσει πολύ. Το νεοσύστατο Τμήμα Φυσικής στο Πανεπιστήμιο Κρήτης και το Ίδρυμα Τεχνολογίας και Έρευνας (ΙΤΕ), με ηγετικές μορφές τον Ελευθέριο Οικονόμου και τον Παναγιώτη Λαμπρόπουλο που έχουν επιστρέψει από καθηγητικές θέσεις στις ΗΠΑ, έχει αρχίσει να προσελκύει νέους λαμπρούς επιστήμονες. Τον προσεγγίζουν. Η βόρεια Ελλάδα είναι η ιδιαίτερη πατρίδα του, όμως οι προοπτικές στην Κρήτη φαίνονται πολύ καλύτερες. Οι συνεργάτες του από την Αμερική τον συνιστούν με θέρμη στο νεοσύστατο Πανεπιστήμιο.
Στις 29-11-1982 ο Ξανθόπουλος διορίζεται έκτακτος καθηγητής στο Τμήμα Φυσικής του Παν. Κρήτης, το 1983 εξελίσσεται σε Αναπληρωτή Καθηγητή, μονιμοποιείται, και στις 26 Ιουνίου του 1987 διορίζεται σε Καθηγητή. Ο Chandra, παρά το προχωρημένο της ηλικίας του επισκέπτεται τον Ξανθόπουλο στην Κρήτη τέσσερις φορές εκείνη την περίοδο και συνεργάζονται στενά σε μια σειρά από πρωτοποριακά για την εποχή θέματα που σχετίζονται με μελανές οπές και τη σύγκρουση βαρυτικών κυμάτων.
Κάποιοι άλλοι φυσικοί και φίλοι του Βασίλη από το Σικάγο θα τον συναντήσουν στην Κρήτη: ο Κανάρης Τσίγκανος έρχεται ως επίκουρος καθηγητής στο Τμήμα Φυσικής από το Harvard το 1984, ενώ ο Κώστας Σούκουλης, στενός συνεργάτης του Ελευθέριου Οικονόμου, είναι τακτικός επισκέπτης στο ΙΤΕ από το 1983.
Στις 9 Μαΐου 1987, ο Ξανθόπουλος εκλέγεται Πρόεδρος του Τμήματος Φυσικής, σε ηλικία μόλις 36 ετών.
Οι παλιοί του συνάδελφοι στο Τμήμα Φυσικής του Παν. Θεσσαλονίκης, αναγνωρίζοντας την γρήγορη εξέλιξή του ξεκινούν το φθινόπωρο του 1988 τη διαδικασία μετάκλησής του στο ΑΠΘ, στη βαθμίδα του Καθηγητή. Ο ίδιος όμως επιλέγει να αρνηθεί και να μείνει στην Κρήτη. Στο fax που απευθύνει στους συναδέλφους του στη Θεσσαλονίκη στις 5-10-1988 γράφει: «... είμαι αρκετά ικανοποιημένος από το επιστημονικό κλίμα που έχει αρχίσει να δημιουργείται. Επιπλέον με πολλούς συναδέλφους μας έχει δέσει σφιχτά η κοινή προσπάθεια να χτιστεί ένα καλό Πανεπιστήμιο στον ελληνικό νότο, και δε θα τολμούσα να τους κοιτάξω στα μάτια αν τους άφηνα, έτσι ξαφνικά.»
Η θητεία του ως Προέδρου του Τμήματος ανανεώνεται για άλλα δύο χρόνια στις 23 Μαΐου 1989.
Η δεύτερη αυτή θητεία δεν θα ολοκληρωθεί. Μια ζωή προσφοράς που τρέχει με σχετικιστική ταχύτητα μένει ξαφνικά μετέωρη, παγωμένη στην άδικη, άλογη στιγμή. Το Τμήμα Φυσικής, το από επιλογή ακαδημαϊκό του σπίτι, γονατίζει από την τραγωδία. (Αποχαιρετισμός Σ. Τραχανά , Ομιλία Γ. Γραμματικάκη).
Σηκωνόμαστε. Συνεχίζουμε. Του το χρωστάμε.
